Władzę rodzicielską stanowią uprawnienia i obowiązki rodziców względem dziecka w tym w szczególności wychowanie dziecka, reprezentowanie go oraz sprawowanie opieki nad nim i jego majątkiem. Powstaje ona w momencie narodzenia dziecka i to bez względu na to, czy dziecko urodziło się w małżeństwie.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej jest najbardziej dotkliwym środkiem ingerencji w wykonywanie tej władzy. Nie jest to jednak rozstrzygnięcie o charakterze penalnym – jego celem nie jest ukaranie rodziców a wyłącznie ochrona dziecka. Sąd korzysta z niego, jeżeli łagodniejsze środki stosowane do tej pory nie przyniosły oczekiwanego rezultatu lub jeśli jest oczywiste, że ich zastosowanie nie będzie celowe z uwagi na szczególne okoliczności danego przypadku.
Sprawa o pozbawienie władzy rodzicielskiej jest rozpatrywana w trybie nieprocesowym i może zostać wszczęta zarówno na wniosek jednego z rodziców, jak i z urzędu, np. na skutek zawiadomienia przez policję, nauczycieli czy instytucje opieki społecznej o nieprawidłowościach dotyczących sprawowania władzy rodzicielskiej nad dzieckiem. Samo dziecko nie jest tu uczestnikiem postępowania, ponieważ sprawa dotyczy jedynie sfery praw rodziców a jej przedmiotem jest ocena ich postępowania z punktu widzenia prawidłowości wykonywania uprawnień i obowiązków rodzicielskich.
Przesłanki pozbawienia władzy rodzicielskiej.
Decyzję o pozbawieniu władzy rodzicielskiej sąd podejmuje obligatoryjnie gdy:
władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody (np. gdy rodzic zaginął, odbywa długoletnią karę pozbawienia wolności, jest przewlekle chory psychicznie, wyjechał za granicę na stałe i nie wykazuje zainteresowania dzieckiem); w razie przeszkody przemijającej zachodzi podstawa nie do pozbawienia, ale do zawieszenia wykonywania władzy rodzicielskiej,
rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej (np. nadmiernie karcą dziecko, wykazują agresję wobec dziecka, wykorzystują je seksualnie, zmuszają do ciężkiej pracy, zarówno w celach zarobkowych jak i w gospodarstwie domowym, namawiają dziecko do popełnienia przestępstwa, rozpijają dziecko) przy czym nadużycie władzy rodzicielskiej nie zawsze musi przejawiać się w zachowaniach podjętych bezpośrednio wobec dziecka – agresywne zachowanie jednego z rodziców względem drugiego, nadużywanie alkoholu, awanturowanie się w obecności dziecka, również może stanowić podstawę do pozbawienia praw rodzicielskich.
rodzice w sposób rażący zaniedbują swoje obowiązki względem dziecka (np. zaniedbują je, głodzą, celowo nie wywiązują się z obowiązku alimentacyjnego, prowadzą tryb życia nie gwarantujący prawidłowego rozwoju dziecka, akceptują przyjmowanie przez dziecko używek, alkoholu, narkotyków bądź uprawianie przez dziecko przestępczego procederu, porzucają dziecko). Rażące zaniedbanie obowiązków wobec dziecka ma również miejsce wtedy, gdy sposób wychowania dziecka prowadzi do jego wyobcowania w środowisku, zalęknienia, powodując potrzebę udzielenia mu niezwłocznej pomocy, również dydaktycznej.
Sąd może również (fakultatywnie) pozbawić władzy rodzicielskiej, gdy wcześniej ograniczył rodzicom władzę rodzicielską i umieścił dziecko w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo – wychowawczej, jeżeli przyczyny dla których dziecko zostało tam umieszczone nie ustały.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie ma charakteru generalnego i nie musi odnosić się do wszystkich dzieci, wobec których danej osobie przysługuje władza rodzicielska. Podobnie postanowienie o pozbawieniu władzy rodzicielskiej może zostać wydanie w stosunku do obojga rodziców, albo tylko w stosunku do jednego z nich, jeśli tylko jednego z rodziców dotyczy przyczyna pozbawienia.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie jest uzależnione od wcześniejszego ograniczenia władzy rodzicielskiej. Jeśli zatem zachodzi trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej, rodzic nadużywa jej lub rażąco zaniedbuje swoje obowiązki względem dziecka, sąd może od razu zadecydować o pozbawieniu władzy rodzicielskiej.
Sądem właściwym miejscowo jest sąd rejonowy miejsca zamieszkania dziecka, a w braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca pobytu dziecka.
Rozstrzygnięcie o pozbawieniu władzy rodzicielskiej może być także zawarte w wyroku orzekającym rozwód, separację albo unieważnienie małżeństwa. Stosowne żądanie w tym zakresie można zatem zamieścić np. w pozwie rozwodowym.
Skutki pozbawienia władzy rodzicielskiej.
Rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej nie ma prawa uczestniczyć w wychowaniu dziecka, zarządzać jego majątkiem, występować w jego imieniu, decydować, np. o miejscu zamieszkania dziecka, wyborze szkoły, wyjazdach itp. Nie ustaje jednakże obowiązek alimentacyjny takiego rodzica wobec dziecka a dziecko nadal jest uprawnione do dziedziczenia po rodzicu i odwrotnie – rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej nadal jest uprawniony do dziedziczenia po dziecku oraz może w przyszłości domagać się od niego alimentów. W dalszym ciągu rodzic taki ma również prawo do osobistych kontaktów z dzieckiem, chyba że zakaz spotkań z dzieckiem zostanie wydany przez sąd opiekuńczy w wyroku pozbawiającym go władzy rodzicielskiej bądź w późniejszym postępowaniu, o czym przesądza w każdym przypadku dobro dziecka.
Jeżeli przyczyna pozbawienia władzy rodzicielskiej ustanie, sąd może orzec jej przywrócenie, jeżeli w danych okolicznościach jest to zgodne z dobrem dziecka. Kluczowym dowodem w takim przypadku będzie opinia rodzinnego ośrodka diagnostyczno – konsultacyjnego, która wskaże na istniejącą pomiędzy dzieckiem a rodzicem więź uczuciową oraz przewidywaną prawidłowość wywiązywania się z obowiązków wynikających z władzy rodzicielskiej w przyszłości. Ustanie przyczyny uzasadniającej pozbawienie lub zawieszenie władzy rodzicielskiej nie powoduje jednak automatycznego jej przywrócenia – w każdym przypadku konieczne jest wydanie przez sąd opiekuńczy orzeczenia przywracającego władzę rodzicielską.