Zwierzęta bezdomne to zwierzęta domowe lub gospodarskie, które uciekły, zabłąkały się lub zostały porzucone przez człowieka, a nie ma możliwości ustalenia ich właściciela lub innej osoby, pod której opieką trwale dotąd pozostawały.
Zgodnie z art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997r. o ochronie zwierząt zapobieganie bezdomności zwierząt i zapewnienie opieki bezdomnym zwierzętom oraz ich wyłapywanie należy do zadań własnych gmin. Gmina ma nadto obowiązek uchwalenia programu opieki nad zwierzętami bezdomnymi oraz zapobiegania bezdomności zwierząt, w którym określi sposób i warunki odławiania zwierząt.
Szczegółowe zasady i warunki wyłapywania zwierząt domowych lub gospodarskich, które uciekły, zabłąkały się lub zostały porzucone przez człowieka (a nie ma możliwości ustalenia ich właściciela lub innej osoby, pod której opieką zwierzę dotąd pozostawało), określone zostały w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 26 sierpnia 1998r. w sprawie zasad i warunków wyłapywania bezdomnych zwierząt. Wyłapywanie zwierząt bezdomnych może mieć charakter stały lub okresowy, w zależności od treści uchwały, podjętej w tym zakresie przez właściwą radę gminy.
Działania w zakresie wyłapywania zwierząt bezdomnych, w szczególności psów i kotów, obejmują przeprowadzenie wyłapywania przez podmiot, z którym została zawarta umowa w tym zakresie oraz przewiezienie i umieszczenie zwierząt w schronisku. Co najmniej na 21 dni przed planowanym terminem rozpoczęcia wyłapywania zwierząt bezdomnych gmina podaje do publicznej wiadomości, w sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie:
1) termin wyłapywania zwierząt,
2) granice terenu, na którym zwierzęta będą wyłapywane,
3) adres schroniska, z którym uzgodniono umieszczenie zwierząt po wyłapaniu,
4) podmiot wykonujący wyłapywanie.
Używane przy wyłapywaniu zwierząt bezdomnych urządzenia i środki nie mogą stwarzać zagrożenia dla ich życia i zdrowia ani zadawać im cierpienia.
Bezdomne, wałęsające się zwierzęta są w pierwszej kolejności umieszczane w gminnym schronisku dla zwierząt lub w lecznicy (jeśli konieczne jest leczenie zwierzęcia). Nie wolno odławiać zwierząt bezdomnych bez zapewnienia im miejsca w schronisku dla zwierząt, chyba że zwierzę stwarza poważne zagrożenie dla ludzi lub innych zwierząt. Oceny, czy zwierzę jest, czy nie jest agresywne, nie można dokonać w sposób jednoznaczny bazując wyłącznie na samych spostrzeżeniach. W przypadku gdy osoba odpowiedzialna za odłowienie zgłoszonego zwierzęcia stwierdzi, że nie stanowi ono zagrożenia, a następnie to zwierzę pogryzie kogoś, to poszkodowana osoba będzie mogła dochodzić odszkodowania od gminy, która była zawiadomiona o wałęsającym się zwierzęciu a odstąpiła od jego odłowienia. Jeśli gmina nie jest w stanie zapewnić miejsc bezdomnym psom w gminnym schronisku, to powinna zawrzeć umowę z innym schroniskiem, które w "awaryjnych" sytuacjach będzie przyjmować bezdomne zwierzęta.
Organ gminy może zawrzeć umowę na przeprowadzenie wyłapywania zwierząt bezdomnych z podmiotem prowadzącym schronisko lub przedsiębiorcą prowadzącym działalność gospodarczą w rozumieniu ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej. Umowa ta powinna zawierać w szczególności:
1) wskazanie urządzeń i środków, przy których pomocy zwierzęta będą wyłapywane,
2) określenie środków do przewozu zwierząt,
3) zapewnienie, w razie potrzeby, pomocy lekarsko-weterynaryjnej,
4) wskazanie miejsca przetrzymywania wyłapanych zwierząt przed przewiezieniem ich do schroniska.
Schroniska dla zwierząt mogą być prowadzone przez organizacje społeczne, których statutowym celem działania jest zapewnienie bezdomnym zwierzętom opieki i ochrona zwierząt.
Jeżeli gmina nie realizuje swoich ustawowych obowiązków w zakresie zapobiegania bezdomności zwierząt, każdy mieszkaniec ma prawo – stosownie do art. 101a ustawy z dnia 8 marca 1990r. o samorządzie gminnym – wezwać gminę do zaniechania naruszeń. Gdyby gmina nie zareagowała, mieszkaniec może złożyć skargę do sądu administracyjnego na bezczynność gminy.