Przepisy ustawy o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego z dnia 21 czerwca 2001 r., nakładają na sąd obowiązek badania w postępowaniu o eksmisję, czy pozwanemu przysługuje prawo do najmu socjalnego lokalu. Przepisy wymieniają kategorie osób szczególnie chronionych, w odniesieniu do których sąd jest zobligowany przyznać im takie uprawnienie, chyba że osoby te mają możliwość zamieszkania w innym lokalu, czy też ich sytuacja materialna pozwala na zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych we własnym zakresie.
Sąd nie może orzec o braku uprawnienia do zawarcia umowy najmu socjalnego lokalu wobec:
1) kobiety w ciąży,
2) małoletniego, osoby niepełnosprawnej w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2018 r. poz. 511 i 1000) lub ubezwłasnowolnionego oraz osoby sprawującej nad nim opiekę i wspólnie z nim zamieszkałej,
3) obłożnie chorego,
4) emeryta lub rencisty spełniającego kryteria do otrzymania świadczenia z pomocy społecznej,
5) osoby posiadającej status bezrobotnego,
6) osoby spełniającej przesłanki określone przez radę gminy w drodze uchwały.
W odniesieniu do pozostałych osób sąd nie ma obowiązku przyznawać uprawnienia do najmu lokalu socjalnego. Sąd jednak może przyznać takie uprawnienie, jeśli dojdzie do przekonania, że jest to uzasadnione z uwagi na dotychczasowy sposób korzystania z lokalu oraz szczególną sytuację materialną i rodzinną.
Sąd w ogóle nie bada kwestii uprawnienia do lokalu socjalnego, gdy powodem opróżnienia lokalu jest stosowanie przemocy w rodzinie lub wykraczanie w sposób rażący lub uporczywy przeciwko porządkowi domowemu, albo niewłaściwe zachowanie czyniące uciążliwym korzystanie z innych lokali w budynku albo gdy zajęcie lokalu nastąpiło bez tytułu prawnego. Zgodnie z nowelizacją przepisów wchodzącą w życie z dniem 21.04.2019 r. sąd będzie władny orzec uprawnienie do lokalu socjalnego również wobec osoby, która dokonała zajęcia lokalu bez tytułu prawnego, jeżeli przyznanie tego uprawnienia byłoby w świetle zasad współżycia społecznego szczególnie usprawiedliwione.
Jeśli w wyroku nakazującym eksmisję sąd przyzna uprawnienie do najmu lokalu socjalnego, obowiązek zawarcia umowy tego lokalu spoczywa na gminie właściwej ze względu na miejsce położenia lokalu,
z którego orzeczono eksmisję. Po uprawomocnieniu się wyroku eksmisyjnego, gmina jest obowiązana złożyć osobie uprawnionej ofertę zawarcia umowy najmu. Do czasu złożenia przez gminę takiej oferty, wykonanie wyroku eksmisyjnego jest wstrzymane.