Zgodnie z art. 22 § 1 Kodeksu pracy przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.
Zatrudnienie w ww. warunkach jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy. Nie jest dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu warunków wykonywania pracy, określonych powyżej.
Cechami charakterystycznymi stosunku pracy są:
1) obowiązek osobistego wykonywania pracy;
2) wykonywanie pracy za wynagrodzeniem;
3) obowiązek starannego działania, a nie osiągnięcia rezultatu;
4) obciążenie pracodawcy, a nie pracownika ryzykiem prowadzenia działalności;
5) podporządkowanie pracownika pracodawcy polegające na obowiązku wykonywania poleceń dotyczących wykonywania pracy wynikającej z treści stosunku pracy;
6) wykonywanie pracy mającej charakter pewnych powtarzających się czynności, a także często pracy zespołowej.
Czasami dochodzi do sytuacji, kiedy pracodawcy próbują stosować umowy cywilnoprawne, które wypełniają znamiona stosunku pracy albo pomimo wykonywania pracy nie zostają dopełnione wszystkie formalności, nie zostaje zawarta umowa o pracę, nie są odprowadzane należne składki na ubezpieczenia społeczne. Wówczas konieczne może okazać się skierowanie pozwu o ustalenie istnienia stosunku pracy.
W sprawie o ustalenie istnienia stosunku pracy rzeczowo wyłącznie właściwym sądem jest sąd rejonowy, bez względu na wartość przedmiotu sporu. Powództwo w sprawach z zakresu prawa pracy może być wytoczone bądź przed sąd właściwości ogólnej pozwanego (sąd, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania albo siedzibę), bądź przed sąd, w którego obszarze właściwości praca jest lub miała być wykonywana.
Wartością przedmiotu sporu w sprawie o ustalenie istnienia stosunku pracy jest przy umowach na czas określony suma wynagrodzenia za okres sporny, lecz nie więcej niż za rok, a przy umowach na czas nieokreślony – za okres jednego roku.