Zgodnie z art. 14 ust. 1 ustawie z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego w wyroku nakazującym opróżnienie lokalu sąd orzeka o uprawnieniu do zawarcia umowy najmu socjalnego lokalu albo braku takiego uprawnienia wobec osób, których nakaz dotyczy. Zatem w sprawie o opróżnienie lokalu mieszkalnego sąd z urzędu bada, czy zachodzą przesłanki zawarcia umowy najmu socjalnego lokalu.
Osobą potencjalnie uprawnioną do zawarcia umowy najmu socjalnego może być więc każdy, komu przysługiwał tytuł prawny do używania lokalu (niezależnie od rodzaju tego tytułu prawnego), lecz który następnie ten tytuł prawny utracił. Uprawnionym będzie zatem nie tylko były najemca, ale też były użytkownik, były uprawniony z tytułu służebności osobistej, były biorący w użyczenie czy były uprawniony z tytułu spółdzielczego prawa do lokalu.
Sąd obligatoryjnie orzeka uprawnienia do zawarcia umowy najmu socjalnego lokalu wobec:
1) kobiety w ciąży,
2) małoletniego, osoby niepełnosprawnej w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2021 r. poz. 573 i 1981) lub ubezwłasnowolnionego oraz osoby sprawującej nad nim opiekę i wspólnie z nim zamieszkałej,
3) obłożnie chorego,
4) emeryta lub rencisty spełniającego kryteria do otrzymania świadczenia z pomocy społecznej,
5) osoby posiadającej status bezrobotnego,
6) osoby spełniającej przesłanki określone przez radę gminy w drodze uchwały
Ww. osobom nie zostanie przyznany lokalu socjalny, jeżeli osoby te mogą zamieszkać w innym lokalu niż dotychczas używany lub ich sytuacja materialna pozwala na zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych we własnym zakresie.
Obowiązek zapewnienia najmu socjalnego lokalu ciąży na gminie właściwej ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu. Orzekając o uprawnieniu do otrzymania lokalu socjalnego, sąd nakazuje wstrzymanie wykonania opróżnienia lokalu do czasu złożenia przez gminę oferty zawarcia umowy najmu lokalu socjalnego.
Jeżeli nakazanie opróżnienia lokalu następuje z powództwa innego lokatora lub właściciela innego lokalu znajdującego się w tym samym budynku, a przyczyną eksmisji jest fakt, że lokator wykracza w sposób rażący lub uporczywy przeciwko porządkowi domowemu, czyniąc uciążliwym korzystanie z innych lokali w budynku, sąd nadal ma możliwość przyznania osobie eksmitowanej uprawnienia do zawarcia umowy najmu socjalnego lokalu, lecz nie jest to obligatoryjne. Ustawodawca pozostawia tutaj sądowi możliwość oceny okoliczności konkretnego przypadku (art. 14 ustawy o ochronie praw lokatorów).
Ustawodawca jest jednak niekonsekwentny, gdyż w innym przepisie pozbawia sąd swobody decydowania o przyznaniu lokalu socjalnego i wskazuje w art. 17 ustawy, że możliwość przyznania uprawnienia do lokalu socjalnego jest wyłączona w stosunku do osób, wobec których orzeczono eksmisję z powodu: wykraczania w sposób rażący lub uporczywy przeciwko porządkowi domowemu; niewłaściwego zachowania czyniącego uciążliwym korzystanie z innych lokali w budynku; stosowania przemocy w rodzinie; zajęcia lokalu bez tytułu prawnego.