Kwestie prawne związane z tzw. pieczą zastępczą, która jest tematem niniejszego wpisu znajdują się w dwóch aktach prawnych tj. w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym (art. 112 (1) – 112 (8)) oraz w ustawie z dnia 09 czerwca 2011r.o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej – dalej: WspRodzU . Są to obszerne regulacje prawne, dlatego na początku zajmiemy się wyjaśnieniem czym jest instytucja pieczy zastępczej. Punktem wyjścia jest art. 32 ust. 1 WspRodzU, który wskazuje, że piecza zastępcza jest sprawowana w przypadku niemożności zapewnienia dziecku opieki i wychowania przez rodziców. Oznacza to, że z piecza zastępcza ma zastosowanie gdy istnieje przeszkoda w sprawowaniu władzy rodzicielskiej przez rodziców dziecka. Organizacją pieczy zastępczej zajmuje się powiat. Art. 2 ust. 2 WspRodzU określa system pieczy zastępczej jako zespół osób, instytucji i działań mających na celu zapewnienie czasowej opieki i wychowania dzieciom w przypadkach niemożności sprawowania opieki i wychowania przez rodziców.
Piecza zastępcza obejmuje:
1. pracę z rodziną umożliwiającą powrót dziecka do rodziny lub gdy jest to niemożliwe - dążenie do przysposobienia dziecka, a w przypadku braku możliwości przysposobienia dziecka - opiekę i wychowanie w środowisku zastępczym;
2. przygotowanie dziecka do:
a. godnego, samodzielnego i odpowiedzialnego życia,
b. pokonywania trudności życiowych zgodnie z zasadami etyki,
c. nawiązywania i podtrzymywania bliskich, osobistych i społecznie akceptowanych kontaktów z rodziną i rówieśnikami, w celu łagodzenia skutków doświadczania straty i separacji oraz zdobywania umiejętności społecznych;
3. zaspokojenie potrzeb emocjonalnych dzieci, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb bytowych, zdrowotnych, edukacyjnych i kulturalno-rekreacyjnych.
Pieczę zastępczą można podzielić na dwie formy: pieczę rodzinną i instytucjonalną.
Piecza rodzinna może być realizowana w formie:
1. rodziny zastępczej:
1. spokrewnionej
2. niezawodowej
3. zawodowej, w tym zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego i zawodowa specjalistyczna
4. rodzinnego domu dziecka
Rodzina zastępcza oraz rodzinny dom dziecka zapewniają dziecku całodobową opiekę i wychowanie, w szczególności:
Rodzinę zastępczą lub rodzinny dom dziecka tworzą małżonkowie lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim, u których umieszczono dziecko w celu sprawowania nad nim pieczy zastępczej.
Kodeks rodzinny i nieletnich przyjmuje zasadę subsydiarności pieczy zastępczej. Oznacza to, że Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej może nastąpić jedynie wówczas, gdy uprzednio stosowane inne środki przewidziane w art. 109 par. 2 pkt 1-4 K.r.o. (tj. środki związane z ograniczeniem władzy rodzicielskiej) oraz formy pomocy rodzicom dziecka, o których mowa w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, nie doprowadziły do usunięcia stanu zagrożenia dobra dziecka, chyba że konieczność niezwłocznego zapewnienia dziecku pieczy zastępczej wynika z poważnego zagrożenia dobra dziecka, w szczególności zagrożenia jego życia lub zdrowia.
Kolejna zasada powiązana z instytucją pieczy zastępczej to zasada tymczasowości, która oznacza, że dziecko umieszcza się w pieczy zastępczej do czasu zaistnienia warunków umożliwiających jego powrót do rodziny albo umieszczenia go w rodzinie przysposabiającej.
Na koniec należy jeszcze wskazać na zasadę nierozdzielania rodzeństwa. Zgodnie z art. 112 (8) K.r.o. rodzeństwo powinno być umieszczone w tej samej rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka, placówce opiekuńczo-wychowawczej lub regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej, chyba że byłoby to sprzeczne z dobrem dziecka.